5. จูฬธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนา

[468] ธมฺโมติ คหิตคหณานีติ ธมฺโม วา โหตุ อิตโร วา, ธมฺโมติ ปคฺคหิตคฺคาหปฺปวตฺตา จริยาวฯ อายูหนกฺขเณติ ตสฺส ธมฺโมติ คหิตสฺส ปวตฺตนกฺขเณฯ สุขนฺติ อกิจฺฉํฯ เตนาห ‘‘สุกร’’นฺติฯ ทุกฺขวิปากนฺติ อนิฏฺฐผลวิปจฺจนํฯ

[469] ยถา จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ยถาสกํ วิสยคฺคหณํ สภาวสิทฺธํ, เอวํ มนโสปิฯ เต จ วิสยา อิฏฺฐาการโต คหเณ น โกจิ โทโส, ปุริสตฺตภาเว น จ เต โทสํ ปวตฺเตนฺตีติ อยํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธีติ อาห ‘‘วตฺถุกาเมสุปิ กิเลสกาเมสุปิ โทโส นตฺถี’’ติ, อสฺสาเทตฺวา วิสยปริโภเค นตฺถิ อาทีนโว, ตปฺปจฺจยา น โกจิ อนฺตราโยติ อธิปฺปาโยฯ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺตีติ ปริภุญฺชนกตํ อุปคจฺฉนฺติฯ ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท กตฺตุสาธโน จ ตพฺย-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภุญฺชนฺตีติ อตฺโถฯ กิเลสกาโมปิ อสฺสาทิยมาโน วตฺถุกามนฺโตคโธเยว, กิเลสกามวเสน ปน เนสํ อสฺสาเทตพฺพตาติ อาห ‘‘วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมน ปาตพฺยต’’นฺติฯ กิเลสกาเมนาติ กรณตฺเถ กรณวจนํฯ ปาตพฺยตํ ปริภุญฺชิตพฺพตนฺติ เอตฺถาปิ กตฺตุวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โมฬิํ กตฺวาติ เวณิพนฺธวเสน โมฬิํ กตฺวาฯ ตาปสปริพฺพาชิกาหีติ ตาปสปพฺพชฺชูปคตาหิฯ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตีติ อิทํ ‘‘ปหานมาหํสู’’ติ ปทสฺเสว เววจนนฺติ ‘‘ปหานํ สมติกฺกมํ ปญฺญเปนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เตน กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ ยาถาวโต ปริชานนํ อิธ ‘‘ปหาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, น วินาภาวมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ มาลุวาสิปาฏิกาติ มาลุวาวิทลํ มาลุวาผเล โปฏฺฏลิกาฯ สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺยาติ สาเล อธิวตฺถเทวตาย ปวตฺติํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ตทา หิ ตสฺสา เอวํ โหติฯ โกวิฬารปตฺตสทิเสหีติ มหาโกวิฬารปตฺตสณฺฐาเนหิฯ สณฺฐานวเสน เหตํ วุตฺตํ, มาลุวาปตฺตา ปน โกวิฬารปตฺเตหิ มหนฺตตรานิ เจว ฆนตรานิ จ โหนฺติฯ วิปุลพหุฆนครุปตฺตตาย มหนฺตํ ภารํ ชเนตฺวาฯ สาติ มาลุวาลตาฯ โอฆนนฺติ เหฏฺฐโต โอลมฺพนเหตุภูตํ ฆนภาวํฯ

อนฺธวนสุภควนคฺคหณํ เตสํ อภิลกฺขิตภาวโตฯ นาฬิเกราทีสุ ติณชาตีสุฯ ขาทนุปลกฺขณํ อุปจิกานํ อุฏฺฐหนคฺคหณนฺติ อาห ‘‘อุฏฺฐเหยฺยุ’’นฺติฯ เกฬิํ กโรนฺตี วิยาติ วิลมฺพนนที วิย เกฬิํ กโรนฺตีฯ อิทานิ อหํ ตํ อชฺโฌตฺถรินฺติ ปโมทมานา วิย อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทมานา วิลมฺพนฺตีฯ สมฺผสฺโสปิ สุโข มุทุตลุณโกมลภาวโตฯ ทสฺสนมฺปิ สุขํ ฆนพหลปตฺตสํหตตายฯ โสมนสฺสชาตาติ ปุพฺเพ อนุสฺสววเสน ภวนวินาสภยา สนฺตาสํ อาปชฺชิ, อิทานิ ตสฺสา สมฺปตฺติทสฺสเนน ปโลภิตา โสมนสฺสชาตา อโหสิฯ

วิฏภิํ กเรยฺยาติ อาตานวิตานวเสน ชเฏนฺตี ชาลํ กเรยฺยฯ ตถาภูตา จ ฆนปตฺตสญฺฉนฺนตาย ฉตฺตสทิสี โหตีติ อาห ‘‘ฉตฺตากาเรน ติฏฺเฐยฺยา’’ติฯ สกลํ รุกฺขนฺติ อุปริ สพฺพสาขาปสาขํ สพฺพรุกฺขํฯ ภสฺสมานาติ ปลิเวฐนวเสเนว โอตรมานาฯ ยาว มูลา โอติณฺณสาขาหีติ มาลุวา ภาเรน โอนมิตฺวา รุกฺขสฺส ยาว มูลา โอติณฺณสาขาหิ ปุน อภิรุหมานาฯ สพฺพสาขาติ เหฏฺฐา มชฺเฌ อุปริ จาติ สพฺพาปิ สาขาโย ปลิเวเฐนฺตีฯ สํสิพฺพิตฺวา ชาลสนฺตานกนิยาเมน ชเฏตฺวาฯ เอวํ อปราปรํ สํสิพฺพเนน อชฺโฌตฺถรนฺตีฯ สพฺพสาขา เหฏฺฐา กตฺวา สยํ อุปริ ฐตฺวา มหาภารภาเวน วาเต วา วายนฺเต เทเว วา วสฺสนฺเต ปทาเลยฺยฯ สาขฏฺฐกวิมานนฺติ สาขาปฏิพทฺธํ วิมานํฯ ยสฺมา อิธ สตฺถารา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติอาทินา ภูตปุพฺพเมว วตฺถุ อุปมาภาเวน อาหฏํ, ตสฺมา ‘‘อิทํ ปน วิมาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[471] พหลราคสภาโวติ ปจฺจเวกฺขณาหิ นีหริตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย พลวา หุตฺวา อภิภวนราคธาตุโกฯ ราคชนฺติ ราคนิมิตฺตชาตํฯ ทิฏฺเฐ ทิฏฺเฐ อารมฺมเณติ ทิฏฺเฐ ทิฏฺเฐ วิสภาคารมฺมเณฯ นิมิตฺตํ คณฺหาตีติ กิเลสุปฺปตฺติยา การณภูตํ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตํ คณฺหาติ, สิกฺขาคารเวน ปน กิเลเสหิ นิสฺสิตํ มคฺคํ น ปฏิปชฺชติ, ตโต เอว อาจริยุปชฺฌาเยหิ อาณตฺตํ ทณฺฑกมฺมํ กโรเตวฯ เตนาห ‘‘น ตฺเวว วีติกฺกมํ กโรตี’’ติฯ หตฺถปรามาสาทีนีติ – ‘‘เอหิ ตาว ตยา วุตฺตํ มยา วุตฺตญฺจ อมุตฺร คนฺตฺวา วีมํสิสฺสามา’’ติอาทินา หตฺถคฺคหณาทีนิ กโรนฺโต, น กรุณาเมตฺตานิทานวเสนฯ โมหชาติโกติ พหลโมหสภาโวฯ

[472] กมฺมนิยาเมนาติ ปุริมชาติสิทฺเธน โลภุสฺสทตาทินิยมิเตน กมฺมนิยาเมนฯ อิทานิ ตํ โลภุสฺสทตาทิํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กมฺมายูหนกฺขเณติ กมฺมกรณเวลายฯ โลโภ พลวาติ ตชฺชาย สามคฺคิยา สามตฺถิยโต โลโภ อธิโก โหติฯ อโลโภ มนฺโทติ ตปฺปฏิปกฺโข อโลโภ ทุพฺพโล โหติฯ กถํ ปเนเต โลภาโลภา อญฺญมญฺญํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺตี’’ติ, นิกนฺติกฺขณํ ปน อายูหนกฺขณเมว กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุฯ ปริยาทาตุนฺติ อภิภวิตุํ น สกฺโกติฯ โย หิ ‘‘เอวํสุนฺทรํ เอวํวิปุลํ เอวํมหคฺฆญฺจ น สกฺกา ปรสฺส ทาตุ’’นฺติอาทินา อมุตฺตจาคตาทิวเสน ปวตฺตาย เจตนาย สมฺปยุตฺโต อโลโภ สมฺมเทว โลภํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติฯ โทสโมหานํ อนุปฺปตฺติยํ ตาทิสปจฺจยลาเภเนว อโทสาโมหา พลวนฺโตฯ ตสฺมาติ โลภาโทสาโมหานํ พลวภาวโต อโลภโทสโมหานญฺจ ทุพฺพลภาวโตติ วุตฺตเมว การณํ ปจฺจามสติฯ โสติ ตํสมงฺคีฯ เตน กมฺเมนาติ เตน โลภาทิอุปนิสฺสยวตา กุสลกมฺมุนาฯ สุขสีโลติ สขิโลฯ ตเมวตฺถํ อกฺโกธโนติ ปริยาเยน วทติฯ

มนฺทา อโลภาโทสา โลภโทเส ปริยาทาตุํ น สกฺโกนฺติ, อโมโห ปน พลวา โมหํ ปริยาทาตุํ สกฺโกตีติ เอวํ ยถารหํ ปฐมวาเร วุตฺตนเยเนว อติเทสตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปุริมนเยเนวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยานุสาเรนฯ ทุฏฺโฐติ โกธโนฯ ทนฺโธติ มนฺทมญฺโญฯ สุขสีลโกติ สุขสีโลฯ

เอตฺถ จ โลภวเสน, โทสโมห-โลภโทส-โลภโมห-โทสโมห-โลภโทสโมหวเสนาติ ตโย เอกกา, ตโย ทุกา, เอโก ติโกติ โลภาทิอุสฺสทวเสน อกุสลปกฺเข เอว สตฺต วารา, ตถา กุสลปกฺเข อโลภาทิอุสฺสทวเสนาติ จุทฺทส วารา ลพฺภนฺติฯ ตตฺถ อโลภโทสโมหา, อโลภาโทสโมหา, อโลภโทสาโมหา พลวนฺโตติ อาคเตหิ กุสลปกฺเข ตติยทุติยปฐมวาเรหิ โทสุสฺสทโมหุสฺสทโทสโมหุสฺสทวารา คหิตา เอว โหนฺติฯ

ตถา อกุสลปกฺเข โลภาโทสาโมหา, โลภโทสาโมหา, โลภาโทสโมหา พลวนฺโตติ อาคเตหิ ตติยทุติยปฐมวาเรหิ อโทสุสฺสทอโมหุสฺสทอโทสาโมหุสฺสทวารา คหิตา เอวาติ อกุสลกุสลปกฺเขสุ ตโย ตโย วาเร อนฺโตคเธ กตฺวา อฏฺเฐว วารา ทสฺสิตาฯ เย ปน อุภยสมฺมิสฺสตาวเสน โลภาโลภุสฺสทวาราทโย อปเร เอกูนปญฺญาส วารา กามํ ทสฺเสตพฺพา, เตสํ อสมฺภวโต เอว น ทสฺสิตาฯ น หิ ‘‘เอกสฺมิํ สนฺตาเน อนฺตเรน อวตฺถนฺตรํ โลโภ จ พลวา อโลโภ จา’’ติอาทิ ยุชฺชติฯ ปฏิปกฺขวเสน วาปิ เอเตสํ พลวทุพฺพลภาโว สหชาตธมฺมวเสน วาฯ ตตฺถ โลภสฺส ตาว ปฏิปกฺขวเสน อนภิภูตตาย พลวภาโว, ตถา โทสโมหานํ อโทสาโมเหหิฯ อโลภาทีนํ ปน โลภาทิอนภิภวนโตฯ สพฺเพสญฺจ สมานชาติยสมธิภุยฺย ปวตฺติวเสน สหชาตธมฺมโต พลวภาโวฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.472) – ‘‘โลโภ พลวา, อโลโภ มนฺโทฯ อโทสาโมหา พลวนฺโต, โทสโมหา มนฺทา’’ติอาทิ, โส จ เนสํ มนฺทพลวภาโว ปุริมูปนิสฺสยโต ตถา อาสยสฺส ปริภาวิตตาย เวทิตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘กมฺมนิยาเมนา’’ติฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

จูฬธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. มหาธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนา

[473] เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาโร กาโม กามนํ อิจฺฉา เอเตสนฺติ เอวํกามาฯ เอวํ ฉนฺโท ฉนฺทนํ โรจนํ อชฺฌาสโย เอเตสนฺติ เอวํฉนฺทาฯ อภิมุขํ, อภินิวิสฺส วา ปกาเรหิ เอติ อุปคจฺฉตีติ อธิปฺปาโย, ลทฺธิฯ สา หิ ลทฺธพฺพวตฺถุํ อภิมุขํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ อภินิวิสนฺตี เตน เตน ปกาเรน อุปคจฺฉติ, หตฺถคตํ กตฺวา ติฏฺฐติ น วิสฺสชฺเชติฯ เอวํ วุจฺจมานากาโร อธิปฺปาโย เอเตสนฺติ เอวํอธิปฺปายาฯ ภควา มูลํ การณํ เอเตสํ ยาถาวโต อธิคมายาติ ภควํมูลกาฯ เตนาห ‘‘ภควนฺตญฺหิ นิสฺสาย มยํ อิเม ธมฺเม อาชานาม ปฏิวิชฺฌามา’’ติฯ อมฺหากํ ธมฺมาติ เตหิ อตฺตนา อธิคนฺตพฺพตาย วุตฺตํฯ เสวิตพฺพานญฺหิ ยาถาวโต อธิคมญาณานิ อธิคจฺฉนกสมฺพนฺธีนิ, ตานิ จ สมฺมาสมฺพุทฺธมูลกานิ อนญฺญวิสยตฺตาฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพ กสฺสปสมฺพุทฺเธนา’’ติอาทิฯ ภควา เนตา เตสนฺติ ภควํเนตฺติกาฯ เนตาติ เสวิตพฺพธมฺเม วิเนยฺยสนฺตานํ ปาเปตาฯ วิเนตาติ อเสวิตพฺพธมฺเม วิเนยฺยสนฺตานโต อปเนตาฯ ตทงฺควินยาทิวเสน วา วิเนตาฯ อนุเนตาติ อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม น เสวิตพฺพาติ อุภยสมฺปาปนาปนยนตฺถํ ปญฺญเปตาฯ เตนาห ‘‘ยถาสภาวโต’’ติอาทิฯ

ปฏิสรนฺติ เอตฺถาติ ปฏิสรณํ, ภควา ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ ภควํปฏิสรณาฯ ปฏิสรติ สภาวสมฺปฏิเวธวเสน ปจฺเจกมุปคจฺฉตีติ วา ปฏิสรณํ, ภควา ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ ภควํปฏิสรณาฯ ปฏิเวธวเสนาติ ปฏิวิชฺฌิตพฺพตาวเสนฯ อสติปิ มุเข อตฺถโต เอวํ วทนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ผสฺโส อาคจฺฉติ, อหํ ภควา กิํ นาโม’’ติฯ ปฏิภาตูติ เอตฺถ ปฏิ-สทฺทาเปกฺขาย ‘‘ภควนฺต’’นฺติ อุปโยควจนํ, อตฺโถ ปน สามิวจนวเสเนว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควโต’’ติ ปฏิภาตูติ จ ภควโต ภาโค โหตุฯ ภควโต หิ เอส ภาโค, ยทิทํ ธมฺมสฺส เทสนา, อมฺหากํ ปน ภาโค สวนนฺติ อธิปฺปาโยฯ เกจิ ปน ปฏิภาตูติ ปทิสฺสตูติ อตฺถํ วทนฺติ, ญาเณน ทิสฺสตุ, เทสียตูติ วา อตฺโถฯ อุปฏฺฐาตูติ จ ญาณสฺส ปจฺจุปฏฺฐาตุฯ

[474] นิสฺสยิตพฺเพติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน อปสฺสยิตพฺเพฯ ตติยจตุตฺถธมฺมสมาทานานิ หิ อปสฺสาย สตฺตานํ เอตรหิ อายติญฺจ สมฺปตฺติโย อภิวฑฺฒนฺติฯ ภชิตพฺเพติ ตสฺเสว เววจนํฯ เสวิตพฺเพติ วา สปฺปุริสุปสฺสยสทฺธมฺมสฺสวนโยนิโสมนสิกาเร สนฺธายาหฯ ภชิตพฺเพติ ตปฺปจฺจเย ทานาทิปุญฺญธมฺเมฯ